Iconen, een introductie.
Bij de tentoonstelling “Vensters op de
Eeuwigheid”, iconen van Nico Olufsen, Iconen zijn schilderingen op houten panelen, met afbeeldingen van Christus, de Moeder Gods, heiligen en gebeurtenissen uit de bijbelse boeken. Ze worden gebruikt in kerken die de Byzantijnse ritus volgen, een zeer oude en autenthieke manier van lofprijzing. Zulke kerken zijn er niet alleen in Rusland en Griekenland, maar ook in Amerika en Nederland.
In iconen kan alleen worden afgebeeld, wat gezien is door de mens. Omdat het moment van de Opstanding nooit door mensen aanschouwd is, behoort daarvan geen icoon te worden gemaakt. Zulke iconen bestaan echter wel, maar het gaat dan om door het westen geïnspireerde afbeeldingen uit later eeuwen. Andere, wél in de evangeliën vermelde feiten kunnen wel in iconen worden afgebeeld, bijvoorbeeld de mirredragende vrouwen aan wie de engel de Verrijzenis van de Heer meedeelt of Petrus bij het graf.
Nieuwe iconen met heldere kleuren
In alle kerken met een Byzantijnse liturgie, bijvoorbeeld de Russisch en Grieks Orthodoxe kerken, de Koptische kerk, maar ook een aantal Katholieke kerken (ook in Nederland), vormen iconen een structureel onderdeel van de viering van de liturgie. In deze kerken worden zowel het woord als het beeld als openbarend ervaren; het een doet er dus niet onder voor het ander. Sinds enkele decennia, staan iconen in het westen ook in niet-Byzantijnse kerkgenootschappen sterk in de belangstelling – zowel in Katholieke als in Protestante gemeenschappen. Er is meestal een mooie hoek voor iconen ingeruimd om bij te verwijlen. Iconen worden alom gewaardeerd. Misschien maakt juist de lijn die door iconen loopt (vanaf het begin worden de oude tekeningen en voorbeelden steeds weer als inspiratiebron gebruikt) het verbonden zijn met Christus en zijn kerk sterk zicht- en voelbaar…
nu te zien in Plein van Siena.
Daarnaast is er een aparte Verrijzenis-afbeelding ontstaan die het moment weergeeft dat Christus afdaalt in de onderwereld: het mysterieuze feit dat zich op Paaszaterdag voltrok. Daarmee wordt de betekenis van Pasen duidelijk: de overwinning op de dood en de redding der rechtvaardigen. In de synoptische evangeliën wordt er niet over gesproken, wel in het apocriefe evangelie van Nikodemus. De iconografie van deze voorstelling is ontstaan tussen de 8e en de 10e eeuw in Cappadocië. We zien het doorbreken van de rotsachtige aardkorst, en een lichtende Christus die zojuist de poorten van de onderwereld heeft verpletterd: de rondvliegende grendels, poortstijlen en sleutels zijn nog te zien. Christus wekt Adam en Eva tot leven: hij grijpt ze bij de levensader, de pols. Ook anderen behoren tot de gelukkigen: de gekroonde koningen David en Salomo, Daniël, Johannes de Voorloper (Doper) en Mozes. Verder zien we een aantal niet benoemde figuren. Christus is opgenomen in een ‘lichtend’ gebied: de mandorla, en heeft het Woord in de hand, in de vorm van een schriftrol.
Nieuwe iconen tonen vaak heldere en felle kleuren. Die kleuren hebben veel oude ikonen al na zo’n jaar of 100 verloren door het verdonkeren van de olielaag waar ze door werden beschermd. Pas na een restauratiebeurt komen de oorspronkelijke transparante kleuren weer te voorschijn. Het Griekse woord Eikon, betekent ‘beeld’ of ’gelijkenis’. Toch wil een icoon niet alleen maar een beeld of portret zijn, maar ook een ‘deel van het wezen’ van wie afgebeeld is, weergeven. Een icoon stelt present: een icoon doet een afgebeelde figuur aanwezig zijn in het hier en nu.
Tekst: Kees van Veen
